PUISI MELAYU

 

Puisi Melayu

 

Daripada Wikipedia, ensiklopedia bebas.

 

 Banyak daripada puisi Melayu tergolong dalam genre tradisional yang muncul dalam zaman sebelum berkembangnya tradisi tulisan pencetakan. Puisi dalam Bahasa Melayu larut dalam jiwa masyarakat Melayu tidak hanya sebagai satu hasil kesenian, tetapi juga mengjangkau alam mistik, berperanan sebagai wadah pemeliharaan adat, pembinaan sahsiah, pengajaran agama, pengajaran ilmu pengasih, pertahanan, hiburan, dan kepercayaan[1].

 

Tidak dapat dipastikan tarikh sebenar sejarah mula perkembangan puisi Melayu tradisional. Berdasarkan kajian oleh ramai sarjana, dapat dikatakan perkembangan puisi Melayu tradisional telah bermula secara bersama dan sezaman dengan perkembangan prosa Melayu tradisional. Ini dapat dibuktikan dengan kehadiran banyak genre puisi tradisional dalam karya hikayat dan cerita-cerita rakyat.

 

 

Isi kandungan

 1 Definisi

 2 Jenis-jenis puisi Melayu

 2.1 Pantun

            2.2 Gurindam

 2.3 Teromba

            2.4 Talibun

 2.5 Mantera

 2.6 Peribahasa berangkap

 

3 Rujukan

 

Definisi

 

Definisi lama puisi ialah karangan berangkap. Karangan ini terikat kepada bentuknya yang khusus dan tetap, sama ada pada jumlah perkataan dalam baris, jumlah baris dalam rangkap, rima dan irama, dan jumlah suku kata. Menurut sasterawan negara, Za'ba, puisi ialah karangan berangkap yang khas dipakai untuk melafazkan fikiran yang cantik dengan bahasa yang indah, dan melukiskan kemanisan dan kecantikan bahasa.

 

 Jenis-jenis puisi Melayu

 

Puisi Melayu termasuk dalam golongan karya kesusasteraan bentuk bukan cerita (non-naratif). Pengkelasan puisi Melayu boleh dibuat berdasarkan bentuk, isi/tema, dan fungsi. Berdasarkan kepada pengkelasan ini, jenis-jenis puisi Melayu tradisional terbahagi kepada dua belas iaitu pantun, syair, gurindam, nazam, seloka, teka teki, peribahasa berangkap, teromba, talibun (sesomba), prosa berirama (prosa lirik), dan dikir (zikir)[2].

 

 

 

 

 

Pantun

 

Rencana utama: Pantun

 

Perkataan pantun dikatakan berasal daripada perkataan Bahasa Sanskrit paribhasya atau Bahasa Jawa parik yang bererti pari atau peribahasa dalam Bahasa Melayu[3].

 

Antara penulisan klassik Tamil yang mempunyai bentuk pantun telah dikarang antara kurun ke dua hingga kurun ke lima dalam tempoh cankam. Contoh rangkapnya adalah:-

 nilattinum perite vaninum uyarntanru nirinum arala vinre carar karunkor kurincip pukkontu perunte nilaikkum natanotu natpe (Tevakulattar: Kuruntokai, 3)

Terjemahan

 (Besar dari bumi, tinggi dari langit Dalam dari laut, dilereng gunung (kurunci tangkai gelap mekar - seperti madu Besar lagi cintaku bagi Tuanku (lord of the land))

Antara persamaan yang boleh dilihat adalah ia menggunakan puisi sebagai gambaran cinta, mempunyai jumlah silables sekata setiap baris, dan pecahan gambaran pada dua baris yang sama.

 

Menurut Dr. Brandsetter pula, perkataan 'pantun' berasal daripada akar kata tun yang boleh dikesan dalam Bahasa Jawa iaitu tuntun, dalam Bahasa Tagalog disebut tonton yang diucapkan dalam aturan yang tertentu[4]. Dalam Bahasa Sunda, pantun bermaksud satu cerita (karangan) panjang berirama yang dinyanyikan dengan iringan muzik. Manakala dalam masyarakat Melayu pula, pantun bererti kuantrain, iaitu puisi yang tersusun dalam struktur empat baris serangkap.

 

Pantun dapat dikelaskan berdasarkan kepada bentuk/struktur, tema/isi, fungsi dan penyebarannya[5]. Daripada pengkelasan inilah maka timbullah apa yang disebut pantun dua kerat, empat kerat, enam kerat, lapan kerat, dan sebagainya. Dari segi tema pula memunculkan jenis-jenis pantun seperti yang berikut:

 1.pantun kanak-kanak

 2.pantun cinta dan kasih sayang

 3.telatah dan cara hidup masyarakat

 4.pantun teka teki

 5.pantun puji-pujian/sambutan

 6.pantun nasihat, agama, dan adat

 7.pantun naratif/cerita

 

Contoh pantun cinta dan kasih sayang:

 Dari Mentakab ke Sungai Mati,

Singgah bermalam di Tangga Batu,

Tumpang di rumah Tok Lela;

Timbullah insaf di dalam hati,

Pemandu ramai penumpang pula tetap setia

 

 

 

 

 

 

 

Gurindam

 

Rencana utama: Gurindam

 

Gurindam terkenal dalam masyarakat Melayu terutamanya di Sumatera. Di Sumatera, gurindam juga dikenali dengan nama Muslihat Acheh, Gurindam Barus, Lagak Minang, dan sebagainya[6]. Asal usul perkataan gurindam adalah daripada Bahasa Sanskrit dan dikatakan memasuki Bahasa Melayu melalui Bahasa Tamil iaitu 'kirandum'.

 

Struktur puisi gurindam terdapat dua: terikat dan tidak terikat. Bentuk gurindam terikat terdiri daripada dua baris serangkap dengan rima akhirnya yang sama. Bagi bentuk gurindam yang tidak terikat pula, jumlah barisnya tidak tetap, manakala rima akhirnya bebas.

 

Teromba

 

Rencana utama: Teromba

 

Teromba terkenal dalam orang Minang yang kuat berpegang kepada adat Perpatih. Teromba juga dikenali dengan nama-nama seperti terasul, tambo, dan salasilah. Sesebuah teromba lazimnya mengungkapkan gagasan pemikiran yang tinggi berkenaan peraturan, nilai, adat, dan hukum-hukum hidup bermasyarakat.

 

Terdapat banyak pengertian teromba; ada yang menyatakan bahawa teromba sebagai perbilang adat, undang-undang yang tetap dan kata-kata adat[7]. Dari segi bentuk, teromba berbentuk bebas. Jumlah baris dalam setiap rangkapnya tidak tetap, manakala rima akhir setiap baris pula tidak sama. Di dalam sebuah teromba disisipkan dengan beberapa jenis puisi tradisional lain, seperti pantun, gurindam, dan peribahasa. Contoh teromba adalah seperti berikut:

 Merisik dalam adat istiadat perkahwinan

Adalah saya bak kata orang,

kok ibarat umur baru bertukar muda,

pendapatan pun belum ada,

pandangan pun belum banyak,

pengalaman pun belum jauh,

kok darah belum setampuk pinang,

kok jalan kurang pasa,

kalau begitu kedatangan saya ini,

ibarat pergi ke huma,

singkap daun ambil buah,

adapun kedatangan saya ini sama-sama faham,

orang ke awak, awak ke orang,

semenda bersemenda,

kok ibarat dasar pusaka,

kok segar disiram,

kok putus kata di pangkal,

putus dengan dibagi,

duduk berperuntungan,

mati hukum Allah,

duduklah pula sepelarasan,

pandangan memandang satu nan lain,

iaitu bersuku-suku,

berapalah sukunya dua belas,

dua belas Muar dua belas Jempol,

enam Teraci enam Gunung Pasir,

kok selaman sepermainan,

kok sejamban seperulangan,

tak dek hukum tak mengambil,

diharuskan pula semenda-menyenda.

 

Talibun

 

Rencana utama: Talibun

 

Definisi umum bagi talibun menurut Kamus Dewan (2005) ialah sejenis puisi lama yang terdiri daripada empat baris, enam baris, atau dua puluh baris yang bersajak di hujungnya. Talibun disebut juga dengan nama seromba dan mempunyai bentuk yang hampir sama dengan prosa lirik atau prosa berirama[8]. Walau bagaimanapun, talibun berbeza dengan prosa lirik dan prosa berirama kerana talibun merupakan sebahagian sahaja daripada cerita yang diambil prosa lirik.

 

Talibun mengungkap persoalan yang berbagai bergantung kepada konteks cerita induknya. Lazim isi talibun berkisar kepada pelbagai perkara dan objek; seperti senjata, pakaian, kenderaan, negeri, perlakuan manusia, fenomena alam, perasaan, dan tradisi yang terdapat dalam sesebuah cerita lipur lara.

 Menyahut panggilan apabila dipanggil ke istana

Pukul tabuh larangan

Palu gong pelaung

Titir canang pemanggil

Yang capik datang bertongkat

Yang buta beraba-raba

Yang tuli leka bertanya

Yang kecil terambin lintang

Yang jarak tolak-tolakan

Yang pendek bertinjau-tinjau

Yang kurap mengekor angin

Yang pekak pembakar meriam

Yang buta pemghembus lesung

Yang lumpuh penghalau ayam

Yang pekung penjemuran

Yang kurap pemikul buluh

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Mantera

 

Rencana utama: Mantera

 

Istilah mantera berasal daripada kata mantra, mantr, atau matar, dalam Bahasa Sanskrit yang bermaksud nyanyian memuja tuhan atau pemujaan penyebutan kata-kata tertentu bagi memperolehi sesuatu yang dihajatkan yang mempunyai kesamaan dengan jampi serapah, tawar, sembuh, cuca, puja, dan takal. Keakraban masyarakat Melayu silam dengan alam sekitar mendorong kepada timbulnya kepercayaan-kepercayaan bahawa alam sekitar mempunyai pengaruh dan kuasa yang menentukan sesuatu perkara dalam kehidupan mereka. Kepercayaan ini berkait rapat dengan pengaruh animisme yang diwarisi secara turun-temurun. Dari situ timbullah unsur-unsur kuasa magis seperti semangat dan roh yang dianggap sebagai memberi kesan kepada sesuatu perkara yang dihajati secara langsung kepada unsur-unsur magis tersebut. Pawang atau bomoh adalah ahli-ahli penting yang menguasai dan mengamalkan mantera. Mereka membaca mantera dengan nada, irama, dan tekanan suara yang tertentu sesuai dengan tujuan perbomohan atau sesuatu perkara yang dihajati.

 

Mantera tergolong dalam kelompok puisi, kerana pengucapan dalam bentuk mantera menggunakan kata-kata yang tersusun dalam bentuk rangkap, mempunyai makna yang tersirat, bahasa yang padat puitis. Mantera boleh digolongkan sebagai sejenia puisi Melayu tradisional berbentuk bebas, kerana tidak terikat kepada jumlah baris yang sama dalam satu-satu rangkap, manakala rima askihrnya pula tidak tetap.

 Puja Padi:

Seri Dangomala, Seri Dangomali!

Hendak kirim anak sembilan bulan;

Segala inang, segala pengasuh;

Jangan beri sakit, jangan beri demam,

Jangan beri ngilu dan pening;

Kecil menjadi besar;

Tua menjadi muda;

Yang tak kejap diperkejapkan;

Yang tak sama dipersamakan;

Yang tak tinggi dipertinggikan;

Hijau seperti air laut;

Tinggi seperti bukit Kaf.

 

Peribahasa berangkap

 

Peribahasa tergolong dalam jenis puisi warisan Melayu dan sangat banyak ditemui dalam kesusasteraan Melayu tradisional. Peribahasa juga disebut dengan nama peribahasa berirama dan mempunyai beberapa variasi seperti bidalan, pepatah-petitih, perbilangan, perumpamaan, lidah pendeta, kias ibarat, dan tamsil. Dari segi bentuk, peribahasa berangkap terbina dalam dua keratan yang sejajar, baik dalam dalam sebaris atau lebih. Tidak sebagaimana pantun, baris-baris dalam peribahasa tidak berkaitan antara satu sama lain.

 

Peranan peribahasa dalam majlis-majlis rasmi mahupun dalam kehidupan seharian mereka adalah sebahagian daripada budaya Melayu yang sopan walau semasa menegur, menyindir atau mengkritik secara halus. Peribahasa juga berfungsi sebagai alat kawalan sosial dan pemantapan sesuatu sistem sosial dalam kemasyarakatannya dan media yang mempamerkan kebijaksanaan penutur atau pewarisnya[9].

 

Rujukan

 

1.↑ Abdul Halim Ali (2003) Bingkisan Sastera. Diwangsa Publications & Distributors Sdn., Bhd.

 2.↑ Harun Mat Piah (2000), Puisi Melayu Tradisional. Kuala Lumpur. Dewan Bahasa dan Pustaka

 3.↑ R.O. Winstedt (1992), Liaw Yock Fang (1993)

 4.↑ R.O. Winstedt (1992)

 5.↑ Harun Mat Piah (2002)

 6.↑ Gazali Dunia (1992) Kesusasteraan Melayu Lama. Dewan Bahasa dan Pustaka

 7.↑ Mohd Yusof Md. Nor (1996) Puisi Melayu Tradisional. Penerbitan Fajar Bakti

 8.↑ Harun Mat Piah (2000)Puisi Melayu Tradisional. Dewan Bahasa dan Pustaka

 9.↑ Mutiara Sastera Melayu Tradisional (2003) Muka surat 256

 

 

 

 

Kategori: Puisi

 

 

Laman ini diubah buat kali terakhir pada 03:46, 2 Ogos 2010.